Βαν Άικ, Γιαν

(Jan Van Eyck, Μάαστριχτ περ. 1390 – Μπριζ 1441). Φλαμανδός ζωγράφος. Ιδρυτής της φλαμανδικής αναγεννησιακής σχολής. Με αυτόν σημειώνεται η μετάβαση από το υστερογοτθικό, μεσαιωνικό πνεύμα στη νέα νατουραλιστική οπτική. Λίγες εξακριβωμένες πληροφορίες υπάρχουν για τον καλλιτέχνη. Από το 1422 έως το 1425 εργάστηκε στη Χάγη, στην υπηρεσία του κόμη της Ολλανδίας Ιωάννη της Βαυαρίας. Αργότερα έγινε αυλικός ζωγράφος του Φιλίππου του Αγαθού, δούκα της Βουργουνδίας, και με την ιδιότητα αυτή ανέλαβε πολλές διπλωματικές αποστολές, όπως την εκτέλεση της προσωπογραφίας της πριγκίπισσας Ισαβέλλας στην Πορτογαλία το 1428-29. Για ένα διάστημα παρέμεινε στη Λιλ, στον πύργο του Εσντέν, και το 1432 εγκαταστάθηκε στην Μπριζ συνεχίζοντας τη γόνιμη δραστηριότητά του μέχρι τον θάνατό του. Ορισμένοι υποστήριξαν ότι η τέχνη του Β.Ά. επηρεάστηκε άμεσα από τη ζωγραφική του Μελχιόρ Μπρέντερλαμ, και ιδίως από μερικές μικρογραφίες των αδελφών Λίμπουργκ στο ευχολόγιο του δούκα ντε Μπερί Οι πολύ πλούσιες ώρες του δούκα του Μπερί (1409-16, Σαντιγί, Μουσείο Κοντέ). Σε ορισμένες ωστόσο μικρογραφίες του Βιβλίου των Ωρών του Τορίνο και του Μιλάνου (1420-25), που αναγνωρίζεται σχεδόν ομόφωνα ότι είναι το παλαιότερο σωζόμενο δείγμα της τέχνης του Β.Ά., ο ζωγράφος έχει ήδη απομακρυνθεί καθαρά από αυτές τις δύο πηγές γοτθικής ακόμα νοοτροπίας, γιατί υποδηλώνει τον χώρο, όχι πια μεταφορικά και συνοπτικά, αλλά με μια νέα, εκπληκτική αίσθηση του πραγματικού. Τα χαρακτηριστικά αυτά γίνονται ευκρινέστερα στα αμέσως επόμενα έργα του: την Παναγία στην Εκκλησία του Μουσείου Κάιζερ Φρειδερίκου του Βερολίνου (γύρω στο 1425), το τρίπτυχο της Δρέσδης (γύρω στο 1430), την Παναγία του Άινς Χολ της Μελβούρνης (1433) και την Παναγία της Λούκα του Κρατικού Ινστιτούτου Τέχνης της Φρανκφούρτης (γύρω στο 1435). Οι βασικοί χαρακτήρες του νέου ύφους του Β.Ά., όπως η κατάκτηση ενός τρισδιάστατου χώρου με τη χρήση της ατμοσφαιρικής προοπτικής, η πλαστικότητα των όγκων και η ρεαλιστική εξατομίκευση των μορφών και του περιβάλλοντος, παρουσιάζονται τελείως ανεπτυγμένοι στο μεγάλο πολύπτυχο της Προσκύνησης του Μυστικού Αμνού, που είναι χωρισμένο σε είκοσι φατνώματα και φυλάσσεται στην εκκλησία του Αγίου Μπαβόν στη Γάνδη. Μια επιγραφή ζωγραφισμένη στο πολύπτυχο αναφέρει ότι το άρχισε ο Χούμπερτ Β.Ά. και το ολοκλήρωσε ο αδελφός του Γιαν το 1432. Η ιστορικο-κριτική διαμάχη γύρω από την επιγραφή αυτή δεν έχει τελειώσει. Στο πολύπτυχο της Γάνδης, η καλλιτεχνική ιδιοφυΐα του Β.Ά. αποδίδει τις γυμνές μορφές του Αδάμ και της Εύας με ωμό ρεαλισμό (ίσως για πρώτη φορά στη φλαμανδική τέχνη), τις μορφές των δωρητών με δύο ολοζώντανες προσωπογραφίες και το φόντο της Προσκύνησης του Αγγέλου με ένα τοπίο βαθύ και φωτεινό που δεν έχει προηγούμενο στη ζωγραφική, αλλά απαντάται μόνο στα βέβαια έργα του Γιαν Β.Ά. Άλλοι κορυφαίοι σταθμοί της τέχνης του είναι η Παναγία του καγκελάριου Ρολέν (γύρω στο 1436, Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι) όπου η ατμοσφαιρική προοπτική, σε συνδυασμό με τις αξίες του φωτός και του χρώματος, ανοίγει μέσα από τις μνημειακές μορφές του πρώτου επιπέδου ένα άλλο θαυμάσιο τμήμα τοπίου, και η Παναγία του κανονικαρίου Βαν ντερ Πέλε (1436, Μουσείο της Μπριζ). Εδώ, η ίδια θρησκευτική έμπνευση του καλλιτέχνη, απαλλαγμένη από μυστικές εξάρσεις, αποτυπώνεται με εκφραστική αυστηρότητα στα πρόσωπα και στα πράγματα. Οι προσωπογραφίες του επαναλαμβάνουν τις κύριες αρετές του, τη μεγάλη του δηλαδή ικανότητα να εξατομικεύσει και την άρνηση του ιδανικού κάλλους. Τα πιο εντυπωσιακά έργα του, εκείνα από τα οποία άντλησαν την έμπνευσή τους οι καλύτεροι προσωπογράφοι του αιώνα, είναι ο επονομαζόμενος Τιμόθεος (1432, Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο), ο Άνθρωπος με το σαρίκι (1433), η προσωπογραφία της Μαργαρίτας Β.Ά., συζύγου του ζωγράφου (1439), και το Ζεύγος Αρνολφίνι που προβάλλεται σε έναν φωτεινότατο εσωτερικό χώρο, στον οποίο η ακρίβεια ακόμα και των ελάχιστων λεπτομερειών συνδυάζεται με μεγάλη συνθετική δεξιοτεχνία, βασικό γνώρισμα του καλλιτέχνη. Ο Β.Ά. ανοίγει τον δρόμο στη νέα πορεία της φλαμανδικής ζωγραφικής, την ίδια εποχή που ο Μαζάτσιο στη Φλωρεντία ανανεώνει με τις αναγεννησιακές ιδέες την ιταλική ζωγραφική. Αυτοί οι δύο καλλιτέχνες υπήρξαν οι πρωτοπόροι μιας νέας θεώρησης της ζωής και της τέχνης στην Ευρώπη. Αλλά η χρονική σύμπτωση και η ουσιαστική ομοιότητα των δύο φαινομένων δεν αποκλείει τις διαφορές τους. Ο Μαζάτσιο επέβαλε στην πραγματικότητα ένα αυστηρό νοητικό μέτρο με κεντρικό όραμα τον άνθρωπο, ενώ ο Β.Ά. δέχτηκε την πολλαπλότητα μέσα στην ενότητα του φωτός, χωρίς να προκατασκευάζει ιεραρχίες. Αυτές οι δύο αντιθετικές θέσεις προδιαγράφουν, χωρίς και να την περικλείουν σε άκαμπτα σχήματα, την ανοδική τροχιά δύο διαφορετικών αναπαραστατικών πολιτισμών από την Αναγέννηση έως τον 17o αι. «Η ένθρονη Παναγία», κεντρικό φύλλο ενός τρίπτυχου του Φλαμανδού ζωγράφου Γιαν Βαν Άικ (Πινακοθήκη της Δρέσδης· φωτ. Igda).